Dr. Naşide Gözde Durmuş Cumhuriyetin Işığında Bilimin ve Kadının Gücü

Cumhuriyetin sunduğu özgürlük ve eşitlik temelleriyle yetişen bir bilim insanı olan, Stanford Üniversitesindeki “Durmus Lab”ın kurucusu Dr. N. Gözde Durmuş, cumhuriyet değerlerinin bir kadına nasıl güç kattığını MAG Okurlarıyla paylaşıyor.

Türkiye’den çıkıp dünya çapında bir bilim insanı olmak nasıl bir yolculuktu? Bu yolculukta sizi en çok zorlayan ve en çok güçlendiren şey neydi? Kendi başarı yolculuğunuzda nasıl adımlar attınız? 

Türkiye’den çıkıp dünya çapında bir bilim insanı olmak, köklerimi unutmadan ama sürekli kendimi yeniden keşfettiğim bir yolculuk oldu. 2007’de Fulbright bursuyla Amerika’ya adım attığımda sadece coğrafyam değil, düşünce biçimim de değişti. Genç yaşta ailemi ve alıştığım çevremi geride bırakmak kolay değildi. İlk yıllarda hem kültürel hem de duygusal açıdan zorluklar yaşadım; farklı bir dilde, farklı bir eğitim sisteminde kendimi kanıtlamak zorundaydım. Türkiye’den gelen genç bir kadın olarak ön yargılarla da karşılaştım; ancak, esnek yapım, öğrenmeye açık kişiliğim ve uyum sağlama yeteneğim sayesinde bu zorlukları aştım. Her engeli bir öğrenme fırsatına çevirdim.

Başarı yolculuğumda en önemli adım, merakımı ve içimdeki başarma azmini hiç kaybetmemek oldu. Çocuklukta yaşadığım sağlık sorunları bana bilimin dönüştürücü gücünü gösterdi. ODTÜ’de kazandığım sorgulayıcı bakış açısı ve disiplin, Fulbright bursuyla ABD’ye gidişimle yeni bir boyut kazandı. Harvard’da farklı disiplinlerden araştırmacılarla çalışmak ufkumu açtı; Brown Üniversitesinde biyomedikal mühendisliği doktoram bana disiplinler arası düşünmeyi öğretti. Stanford’daki çalışmalarım ise hayallerimi somut teknolojilere dönüştürme fırsatı sundu. Her adımda küçük ama ulaşılabilir hedefler koydum. Onları gerçekleştirdikçe daha büyük hedeflere yöneldim. Başarıyı tek başına değil, güçlü bir destek ağı ve ekip ruhuyla mümkün gördüm. Bugün geriye dönüp baktığımda başarıyı büyük bir sıçrama değil, sabırla ve tutkuyla atılmış sayısız küçük adımın toplamı olarak görüyorum. Ayrıca, bilim bireysel bir maraton değil, takım oyunu; en büyük başarılarımızı birlikte çalışarak ve birbirimizden öğrenerek elde ediyoruz.

Beni en çok güçlendiren şeyin ise Türkiye’de yetişmiş olmanın verdiği farklı bakış açısı ve yaratıcı çözümler üretme becerim olduğunu düşünüyorum. Ailemin desteği, sabrım ve başarıda inatçı tavrım, Amerika’daki zorlu akademik ortamda ayakta kalmamı sağladı.

Son dönemde üzerinde çalıştığınız projeler hangi yenilikleri sunacak? Hangi alanlarda yoğunlaşacaksınız? Yeni çalışmalarınız neler olacak?

Stanford Üniversitesinde kurduğum laboratuvarın temel amacı, sağlık sistemindeki en kritik sorunlara çözüm bulmak. Geliştirdiğimiz manyetik mikroçip teknolojisi, kan testinden kanserin erken teşhisini mümkün kılıyor. Bu teknoloji, Silikon Vadisi’nde Levitas adlı start-up şirketimiz aracılığıyla ürünleşme aşamasına geldi. Çalışmalarımızın merkezinde erken tanı sistemleri, kişiselleştirilmiş tıp ve minimal invaziv teşhis yöntemleri var. Özellikle liquid biopsy teknolojilerle, yalnızca kan örneğiyle kanser hücrelerini tespit etme üzerinde yoğunlaşıyoruz. Yakın dönemde enfeksiyon hastalıklarının hızlı teşhisi için point-of-care test sistemleri geliştirmeye başladık. Çocuklukta yaşadığım basit bir idrar yolu enfeksiyonu bana bu motivasyonu verdi; hâlâ da en büyük ilham kaynaklarımdan biri. Ayrıca yapay zekâ destekli tanı ve nanotıp uygulamaları da araştırma gündemimizde. Bu çalışmaların en büyük hedefi, bilimi sadece akademik bir başarı değil, topluma doğrudan fayda sağlayan bir güç hâline getirmek.

Cumhuriyet sizin için ne ifade ediyor? Sizce cumhuriyet değerleri, bir kadın bilim insanı olarak sizi nasıl şekillendirdi?

Cumhuriyet benim için özgürlüğün, eşitliğin ve bilimin rehber olduğu bir yaşam biçimi. Atatürk’ün “ilim ve fenin rehberliğinde” sözü kariyerimin pusulası oldu. Kadınlara verilen haklar, bilimde var olabileceğime olan inancımı güçlendirdi. Laik ve sorgulayıcı eğitim anlayışı sayesinde düşünmeyi, araştırmayı ve özgürce ifade etmeyi öğrendim. ODTÜ’de aldığım eğitim, bu değerlerin en somut yansımasıydı. Bilimsel düşünme yeteneğim, eleştirel bakış açım ve kadın-erkek ayrımı gözetmeden eşit koşullarda yarışabilme imkânım, cumhuriyet devrimlerinin bir hediyesi. Bugün yurt dışında çalışırken de cumhuriyetin bana kazandırdığı öz güven sayesinde kendimi rahatça ifade edebiliyorum. Modern Türkiye kadınının bilime ve topluma katkı yapabileceğine dair örnekler ise bana her zaman güç verdi.

Kadın mücadelesi cumhuriyetten sonraki 102 yılda nereye evrildi?

Cumhuriyetin ilk yıllarında kadın hakları konusunda çağının çok ötesinde adımlar atıldı; Türk kadını, pek çok Batılı ülkeden önce seçme ve seçilme hakkına kavuştu. Öncü kadınlar, “İmkânsız yoktur!” diyerek yol açtı; ancak, geçen yüzyılda bu kazanımlar her zaman ileri taşınamadı; kimi dönemlerde geriye gidiş, kimi dönemlerde ise büyük ilerlemeler yaşandı. Bugün hâlâ iş hayatında, siyasette ve özellikle üst düzey yönetimlerde kadın temsili yetersiz. Bilim ve teknoloji alanında da benzer bir tablo var. Üniversitelerde kadın öğretim üyesi sayısı artsa da, yönetim kademelerinde ve özel sektörde aynı oranda temsil göremiyoruz. Buna rağmen umut verici gelişmeler de var; genç nesil kadınlar, ön yargıları kırmaya ve sınırları zorlamaya kararlılıkla devam ediyor. Sosyal medya ve teknoloji ise kadınların, seslerini daha güçlü duyurmasına, başarı hikâyelerini paylaşmasına ve birbirine ilham vermesine önemli bir zemin sağlıyor. Bu dinamizmin, kadın mücadelesini önümüzdeki yıllarda daha da ileriye taşıyacağına inanıyorum.

Bugünün Türkiye’sinde kadın haklarının geldiği noktayı nasıl değerlendiriyorsunuz? Kadınlar için nasıl bir gelecek hayal ediyorsunuz?

Bugün Türkiye’de kadın hakları konusunda bir çelişki yaşıyoruz. Bir yandan STEM alanlarında eğitim alan, girişimci ve başarılı kadınların sayısı artıyor; diğer yandan kadına yönelik şiddet ve toplumsal baskılar hâlâ devam ediyor. Kadınların iş gücüne katılımı düşük ve bu sadece ekonomik değil, toplumsal bir kayıp. Benim hayalim, artık “kadınlar için nasıl bir gelecek” sorusunun sorulmadığı bir Türkiye. Kadınların başarılarının “kadın olmasına rağmen” değil, “yetenekleri sayesinde” takdir edildiği bir gelecek. Bilimden sanata, siyasetten iş dünyasına kadar kadınların ve erkeklerin eşit temsil edildiği; herkesin cinsiyetinden bağımsız olarak hayallerini özgürce gerçekleştirebildiği bir ülke. Kısacası, herkes için eşit fırsatların ve özgürlüğün doğal kabul edildiği, daha mutlu ve güçlü bir toplum; cumhuriyetin kurucularının hayalini gerçeğe dönüştürdüğümüz ve üzerine yeni başarılar eklediğimiz bir Türkiye hayal ediyorum.

Sizin geçtiğiniz yoldan geçmek isteyen gençlere en içten mesajınız ne olurdu?

Genç arkadaşlarıma söyleyeceğim en önemli şey şu: Cumhuriyet sizin için sınırsız imkânlar yarattı, şimdi sıra sizde. Başarıya giden yolda asla pes etmemek kritik önemdedir. Gerçek başarının hiçbir zaman kolay gelmediğini; her büyük hikâyenin arkasında görünmeyen zorluklarla dolu saatler, günler, aylar ve yıllar olduğunu unutmayın. Tutkunuzu kaybetmeyin, gerçekten ilginizi çeken alanları keşfedin ve kararlılıkla çalışın. Başarı çoğu zaman pek çok başarısızlığın ardından gelir; farkı yaratan, engeller karşısında ısrarla ilerleyebilmektir. “Ben yapamam” gibi sınırlayıcı düşünceleri aklınızdan silin, “sen yapamazsın” diyenlere kulak asmayın. Çok okuyun, araştırın, soru sorun ve aldığınız cevapları da sorgulayın. “Hayır” cevabını hiçbir zaman son kabul etmeyin; her “hayır” aslında daha güçlü bir “evet” için hazırlıktır. Büyük başarılar çoğu zaman küçük ve cesur adımlarla başlar. Ağınızı güçlendirin, her başarısızlığı bir öğrenme fırsatı olarak görün. Tutkunuzu yitirmeyin, kendi sesinizi bulun. Alanınızda derinleşin, mentörlük alın ve siz de başkalarına mentörlük yapın. En önemlisi, kendi değerinizi bilin ve kimsenin potansiyelinizi sınırlamasına izin vermeyin. Gençlerimize güveniyorum. Onlar cumhuriyetin ikinci yüzyılını daha da parlak yapacaklar.